MH17, het achttiende vliegtuig

Het achttiende vliegtuig

Het is donderdag 17 juli 2014, 15.20 uur. Triomfantelijk laat de voormalige officier van de Russische militaire inlichtingendienst Igor Girkin, ook wel bekend als Strelkov, via de sociale netwerksite VKontakte weten dat een Oekraïens militair vliegtuig van het type An-26 voor troepentransport is neergehaald. De rebellenleider zit echter fout, want het gaat om een burgervliegtuig: een Boeing 777-200 van Malaysian Airlines met het vluchtnummer MH17. Girkin’s post op VKontakte wordt snel verwijderd. Dat geldt ook voor berichten op het officiële Twitteraccount van de Volksrepubliek Donetsk waaruit blijkt dat de rebellen beschikken over luchtdoelraketten. 

Vlucht MH17 vliegt op 10 kilometer hoogte en stort neer bij het dorp Hrabove. Alle 298 inzitttenden komen om. Van hen hebben 193 de Nederlandse nationaliteit. De wrakstukken liggen verspreid over 35 vierkante kilometer in een gebied dat op dat moment beheerst wordt door de rebellen. De staart ligt op 10 kilometer afstand van de overige wrakstukken. Dat duidt er op dat het vliegtuig op grote hoogte uiteen is gevallen. Tientallen lichamen komen neer in de velden, een aantal op of bij huizen. Het is een wonder dat op de grond geen slachtoffers zijn gevallen. 

Omdat de frontlijn dichtbij is en er rond de crash site geregeld wordt gevochten, moet het bergingswerk aan lokale hulpverleners over worden gelaten. Rebellen zijn wel snel ter plekke. Op tv-beelden laten ze paspoorten en andere bezittingen van passagiers zien. Berucht is het beeld van de rebel die triomfantelijk een speelgoedaapje omhoog houdt, de knuffel van één van de kinderen aan boord. De Nederlandse premier Mark Rutte reageert geschokt op wat hij noemt ‘het rotzooien met herkenbare en persoonlijke spullen’. Hij zegt over de oorzaak van de vliegramp dat ‘de onderste steen boven zal komen’. Overigens blijkt later uit andere beelden dat de rebel het speelgoedaapje teruglegt en vervolgens een kruis slaat.

In het daarop volgende weekeinde worden 192 lichamen geborgen. Die gaan naar het station van het nabijgelegen stadje Torez, waar ze in koelwagons komen. Na het nodige getouwtrek vertrekt de trein met de koelwagons op maandagavond naar de stad Donetsk en vandaar weer naar Charkiv. Op dinsdag worden de ‘zwarte dozen’ van vlucht MH17 door separatistenleider Alexander Borodaj overhandigd aan een vertegenwoordiger van Malaysian Airlines. 

Woensdag 23 juli wordt door de Nederlanse regering uitgeroepen tot een dag van nationale rouw. ’s Middags arriveren twee vliegtuigen met in totaal 40 kisten met stoffelijke resten op het vliegveld bij Eindhoven. Vandaar worden de kisten naar de Korporaal Van Oudheusdenkazerne in Hilversum gereden in een lange, indrukwekkende stoet lijkwagens. Drie dagen later komen nog eens 38 kisten naar Nederland. Naderhand volgen nog enkele kleinere transporten. Op zaterdag 21 maart 2015 maakt het Landelijk Team Forensische Opsporingen bekend dat 296 slachtoffers van de vliegramp zijn geïdentificeerd. Van de laatste twee, beiden met de Nederlandse nationaliteit, wordt betwijfeld of identificatie nog zal lukken.

Journalisten wagen zich in de weken na het neerstorten van vlucht MH17 geregeld naar de rampplek, ook is dat niet zonder gevaar. Dat geldt ook voor waarnemers van de OVSE die meerdere keren de rampplek bezoeken. Die ligt zo’n beetje op de frontlijn van dat moment. Het Oekraïense leger is in het offensief en staat op het punt Donetsk en Loehansk, de bolwerken van de separatisten, binnen te vallen. Het maakt de rebellen buitengewoon nerveus. Pas op vrijdag 1 augustus is het rustig en zijn er voldoende garanties van de strijdende partijen dat onderzoekers enkele dagen op de rampplek kunnen werken.  Twee maanden later, op vrijdag 31 oktober, maakt premier Rutte bekend dat de laatste stoffelijke resten van slachtoffers van de vliegramp zijn geborgen.

Het bovenhalen van de onderste steen, zoals door premier Rutte beloofd, blijkt een nog veel grotere opgaaf dan het bergen van de stoffelijke resten. Er zijn drie mogelijke schuldigen: Oekraïne, Rusland en de pro-Russische rebellen. Rusland wijst meteen elke betrokkenheid van de hand en wijst op een Oekraïens gevechtsvliegtuig van het type Su-25 die zich op enkele kilometers van de Boeing zou hebben bevonden. Ook zou het - weer volgens Rusland - een Georgische straaljager zijn geweest met Israëlische raketten aan boord, een Oekraïense Boek, een door de CIA aan boord gebrachte bom en zelfs dat MH17 eigenlijk de MH370 was, het toestel van Malaysian Airlines dat in maart 2014 ineens van de radar verdween.

De onafhankelijke internationale onderzoeksgroep Bellingcat constateert aan de hand van allerlei openbare, op internet te vinden informatie dat de rebellen beschikten over een Boek-raketinstallatie die ze op de 17e juli naar Sniznoje brachten, een dorp op 10 kilometer van de plek van de rampplek.

Op zondag 3 januari 2016 maakt Bellingcat bekend dat het aantal verdachten van het neerschieten van vlucht MH17 is teruggebracht tot ‘ongeveer twintig’. Het gaat om leden van het Tweede Bataljon van de 53e Luchtafweerraketbrigade, afkomstig uit de omgeving van Koersk in Rusland. Eén van de verdachten is Sergej M., de commandant van de 53e Luchtafweerraketbrigade. Andere betrokkenen zijn Dmitri T., de commandant van het Tweede Bataljon, en negen luitenants die in 2014 de leiding hadden over de Boek-installaties van het bataljon. Ook zijn er enkele ‘zeer ervaren militairen’ in beeld die zijn opgeleid om een Boek-raketinstallatie te bedienen. De namen van de twintig verdachten worden door Bellingcat niet naar buiten gebracht. Wel heeft het Joint Investigation Team (JIT) ze van de onderzoeksgroep ontvangen. Een Nederlandse onderzoeker die anoniem wil blijven, heeft het rapport goeddeels geschreven. Er is ook nog een tweede Nederlander bij het onderzoek van Bellingcat betrokken.

Het JIT doet het strafrechtelijk onderzoek naar het neerschieten van de MH17, samen met onderzoekers uit België, Maleisië, Oekraïne en Australië. Algemeen wordt aangenomen dat de kans te verwaarlozen is dat de daders op enig moment voor de rechter komen en worden veroordeeld.

Uiteraard wordt ook de vraag opgeworpen of Malaysia Airlines er wel verstandig aan heeft gedaan om over het oorlogsgebied te vliegen. Het luchtruim is gesloten tot 9.750 meter, omdat in de drie maanden voorafgaand aan de ramp met vlucht MH17 al negen vliegtuigen en acht helikopters van het Oekraïense leger uit de lucht zijn geschoten door de rebellen. Als op zaterdag 14 juni 2014 een troepentransportvliegtuig bij de landing op het vliegveld van Loehansk door luchtdoelgeschut wordt geraakt komen 49 soldaten om, voor het merendeel rekruten. Vlucht MH17, onderweg van Amsterdam naar Kuala Lumpur, klimt daarom veiligheidshalve bij het binnengaan van het Oekraïense luchtruim naar 10.060 meter. Tegelijkertijd waren ook twee lijnvluchten van Air India en Singapore Airlines in de buurt van het vliegtuig van Malaysian Airlines. 

Achteraf blijkt dat een diplomaat van de Nederlandse ambassade op maandag 14 juli, dus drie dagen voor de ramp, aanwezig is geweest op een  diplomatenbriefing in Kiev waar gewezen wordt op de gevaarlijke situatie in het luchtruim boven het oosten van Oekraïne. Die informatie wordt niet gedeeld met de luchtvaartmaatschappijen. Dat doen de inlichtingendiensten van de Verenigde Staten, Canada, Groot-Brittannië, Frankrijk en Australië wél. Vandaar dat het Australische Qantas niet meer over Oost-Oekraïne vliegt, terwijl 27 Australische passagiers dat met Malaysia Airlines wel doen. Het is bovendien een lastige afweging voor de maatschappijen, want de internationale luchtvaartautoriteiten verbieden het vliegen boven Oost-Oekraïne niet en omvliegen kost veel meer brandstof en jaagt ze dus op extra kosten. 

De Nederlandse Onderzoeksraad voor Veiligheid (OVV) constateert in het op dinsdag 13 oktober 2015 vrijgegeven tussenrapport dat Oekraïne het luchtruim boven de Donbas veiligheidshalve had moeten sluiten. 

In het tussenrapport van de OVV wordt ook gemeld dat de Boeing van Malaysia Airlines is neergeschoten met een Boekraket. Wie daarvoor verantwoordelijk is, staat niet in het rapport. Voorzitter Tjibbe Joustra zegt echter na de presentatie aan journalisten dat de Boekraket vanuit door de rebellen bezet gebied is afgeschoten. 

Het Nederlandse Openbaar Ministerie (OM) leidt een internationaal onderzoek naar de oorzaak van het neerstorten van vlucht MH17. Op woensdag 28 oktober 2015 meldt het OM dat het onderzoek zich richt op een aanslag vanaf de grond en op een aanslag vanuit de lucht.

Het zal nog wel even duren voordat de onderste steen boven is, àls dat al ooit gebeurt. Vanuit Rusland worden telkens nieuwe ‘bewijzen’ aangevoerd dat de schuld toch echt bij Oekraïne ligt. Zoals aanvankelijk met grote stelligheid wordt beweerd dat vlucht MH17 niet met een Boekraket neergehaald kan zijn, weet fabrikant Almaz-Altaj van de Boekraketten op dinsdag 13 oktober 2015, enkele uren voor het openbaar worden van het OVV-rapport, met grote stelligheid te verklaren dat het een Oekraïense raket moet zijn geweest. Dat zou blijken uit een praktijktest met een Boekraket die vlakbij een vliegtuigcockpit tot ontploffing is gebracht. 

Zowel Rusland als Oekraïne beschikken over Boekraketten, maar Oekraïne heeft alleen de verouderde versie uit de Sovjetperiode. Het maakt het werk van de onderzoekers er niet eenvoudiger op. Bovendien spreekt Rusland op woensdag 29 juli 2015 in de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties zijn veto uit over een internationaal VN-tribunaal om de daders van de aanslag op vlucht MH17 te berichten, mochten die al ooit worden gevonden. Er wordt nog gezocht naar een alternatief om tot een internationale rechtszaak te komen.